تويت
در باره ازدواج امام حسغŒن (ع) با شهربانو که به اسارت لشکرغŒان اسلام در آمده، چند قول وجود دارد؛ زغŒرا در بعضغŒ از رواغŒات به اسارت در آمدن اغŒن بانو در زمان خلافت عمر ثبت شده و در بعضغŒ دغŒگر در زمان خلافت عثمان. همچنغŒن نام هاغŒ متعددغŒ براغŒ او و پدرش بغŒان شده است. . با توجه به اغŒن نکات اظهار نظر قطعغŒ در باره اغŒرانغŒ بودن (و زنغŒ به نام شهربانو بودن) همسر امام حسغŒن (ع) و مادر امام سجاد مشکل است.
در باره ازدواج امام حسغŒن(ع) با دختر غŒزدگرد سوم (شهربانو) در مغŒان مورخغŒن و محدثغŒن چند قول وجود دارد:
1. شغŒخ صدوق (ره) درباره مادر حضرت امام زغŒن العابدغŒن(ع) اغŒن حدغŒث را آورده است که سهل بن قاسم نوشجانغŒ مغŒ گوغŒد: امام رضا(ع) در خراسان به من فرمود: بغŒن ما و شما خوغŒشاوندغŒ هست. گفتم: اغŒن خوغŒشاوندغŒ چغŒست؟ فرمود: هنگامغŒ که عبدالله بن عامر بن کرغŒز خراسان را فتح کرد دو دختر از دختران غŒزدگرد پادشاه اغŒران را پغŒدا کرد و آنان را نزد عثمان بن عفان فرستاد. عثمان بن عفان غŒکغŒ از آن دو را به امام حسن و غŒکغŒ را به امام حسغŒن(ع) بخشغŒد. اغŒن دو دختر پس از زاغŒمان، وفات کردند. همسر امام حسغŒن(ع) امام سجاد را به دنغŒا آورد. پس از درگذشت همسر امام حسغŒن، غŒکغŒ از کنغŒزان امام حسغŒن(ع)، امام سجاد را سرپرستغŒ کرد."[1] بر اساس اغŒن رواغŒت دختر غŒزدگرد، در زمان عثمان به مدغŒنه برده شده نه در زمان عمر بن خطاب.
شغŒخ عباس قمغŒ در باره اغŒن رواغŒت مغŒ گوغŒد: اغŒن حدغŒث مخالف آن حدغŒث هاغŒغŒ است که آوردن دختر غŒزدگرد را به زمان عمر بن خطاب نسبت مغŒ دهند و آن حدغŒث ها اشهر و اقوغŒ است.[2]
2. کلغŒنغŒ (ره) در هوغŒت مادر امام سجاد (ع) اغŒن حدغŒث را ذکر کرده است: " چون دختر غŒزدگرد را نزد عمر آوردند، دوشغŒزگان مدغŒنه براى تماشاى او سر مىکشغŒدند و چون وارد مسجد شد، مسجد از پرتوش درخشان گشت. عمر به او نگرغŒست، دختر رخسار خود را پوشغŒد و گفت: "اف بغŒروج بادا هرمز" (واى، روزگار هرمز سغŒاه شود)! عمر گفت: اغŒن دختر مرا ناسزا مىگوغŒد و بدو متوجه شد! امغŒرالمؤمنغŒن(ع) به عمر فرمود: تو اغŒن حق را ندارى که به او آسغŒبغŒ برسانغŒ، به او اختغŒار ده که خودش مردى از مسلمانان را انتخاب کند و در سهم غنغŒمتش حساب کن. عمر به او اختغŒار داد. دختر آمد و دست خود را روى سر حسغŒن(ع) گذاشت. على(ع) به او فرمود: نام تو چغŒست؟ گفت: جهان شاه. حضرت فرمود: بلکه شهربانوغŒه.
سپس به حسغŒن(ع) فرمود: اى اباعبدالله! از اغŒن دختر بهترغŒن شخص روى زمغŒن براى تو متولد مىشود و على بن حسغŒن (ع) از او متولد گشت. آن حضرت را ابن الخغŒرتغŒن (پسر دو برگزغŒده) مىگفتند؛ زغŒرا برگزغŒده خدا از عرب «هاشم» بود و از عجم «فارس»"[3].
اغŒن رواغŒت از نظر سند و متن مورد نقد تعدادغŒ از محققغŒن قرار گرفته است؛ مثلا گفته شده است: در سند آن شخصغŒ به نام "عمرو بن شمر" است که از نظر علماء علم رجال ضعغŒف بوده و قابل اعتماد نغŒست.[4]
از جهت متن نغŒز اشکالات متعددغŒ شده است مثلا:
الف. اسارت دخترى از غŒزدگرد، به شدّت محل تردغŒد است.
ب. ازدواج امام حسغŒن(ع) با چنغŒن دخترغŒ در اغŒن زمان مورد تردغŒد است؛ زغŒرا طبق رواغŒت اول اسارت اغŒن دختر در فتح خراسان غŒعنغŒ در سال 22 هجرغŒ و در زمان عثمان بوده در حالغŒ که رواغŒت دوم مغŒ گوغŒد در زمان عمر بوده که اگر اغŒن ملاک باشد، امام در سالغŒ که فتح اغŒران اتفاق افتاده ، بغŒن 10 و 11 سال داشته است؛ زغŒرا فتح اغŒران در سال دوم خلافت عمر بوده بنابراغŒن استبعاد دارد که امام در اغŒن سن زن گرفته باشد.
ج. درباره نَسَب مادر امام سجاد(ع) نغŒز منابع متقدم تارغŒخى و رواغŒى دچار اختلاف گشتهاند. برخى مانند غŒعقوبى (متوفى 284 ق)[5] ، محمد بن حسن قمغŒ[6] ، کلغŒنى (متوفى 329 ق)[7] ، محمد بن حسن صفار قمى (متوفى 290 ق) علامه مجلسغŒ[8] ، شغŒخ صدوق (متوفى 381 ق)[9] و شغŒخ مفغŒد (متوفى 413 ق)[10] او را دختر غŒزدگرد دانستهاند، هر چند در نام او اتفاق نظر ندارند.
در مقابل اغŒن قول، برخى از منابع متقدم و متأخر دغŒدگاههاى دغŒگرى مانند سغŒستانى ، سِندى ، و غŒا کابلى بودن او را متذکر شده و بسغŒارى از منابع بدون ذکر محل اسارت او، تنها با عنوان «امّ ولد» (کنغŒز صاحب فرزند) از او غŒاد کردهاند.[11] برخى نامهاى بزرگان اغŒرانى هم چون سبحان، سنجان، نوشجان و شغŒروغŒه را به عنوان پدر او ذکر کردهاند.
براى نقد و بررسى اغŒن رواغŒات نمىتوانغŒم به بحثهاى سندى اغŒن گزارشها تکغŒه کنغŒم؛ زغŒرا هغŒچغŒک از اقوال داراى سند مستحکمى نغŒست. علاوه بر آن که بغŒشتر کتابهاى تارغŒخى همانند تارغŒخ غŒعقوبى، مطالب خود را بدون ذکر اسناد نقل مىکنند.
بنابراغŒن باغŒد فقط از راه محتوا به بررسى آن ها پرداخت که در اغŒن راستا اشکالات زغŒر خود را نشان مىدهد:
1. مهمترغŒن اشکال اختلاف اغŒن گزارشها در ذکر نام او و پدرش است که منابع مختلف اسامى گوناگونى همانند شهربانو، سلاخه، غزاله براى او نقل کردهاند.
2. اختلاف اغŒن گزارشها در زمان اسارت او نغŒز غŒکى دغŒگر از اشکالات است که برخى آن را در زمان عمر، برخى دغŒگر در زمان عثمان و برخى مانند شغŒخ مفغŒد آن را در زمان خلافت حضرت على(ع) دانستهاند.[12]
3. اصولاً کتاب هاغŒى مانند تارغŒخ طبرى و الکامل ابن اثغŒر که به صورت سالشمار جنگهاى مسلمانان با اغŒرانغŒان را تعقغŒب کرده و مسغŒر فرار غŒزدگرد را به شهرهاى مختلف اغŒران نشان دادهاند، در هغŒچ موردى به ذکر اسارت فرزندان او نمى پردازند؛ با آن که اغŒن مسأله، بسغŒار مهمتر از حوادث جزئى است که به آن ها اشاره شده است.
4. برخى از نوغŒسندگان متقدم همانند مسعودى، هنگام ذکر فرزندان غŒزدگرد سوم، دخترانى با نامهاى ادرک، شاهغŒن و مردآوند براى او ذکر مىکنند که اولاً با هغŒچغŒک از نامهاغŒى که براى مادر امام سجاد(ع) گفته شده، هماهنگى ندارد و ثانغŒاً خبرى از اسارت آن ها در تمام نوشتههاى خود به مغŒان نمىآورد.[13]
به هرحال با مجموعه اغŒن قرغŒنهها و دغŒدگاههاى دغŒگرغŒ که درباره مادر آن حضرت(ع) وجود دارد و همچنغŒن با توجه به اغŒن نکته که تا قبل از اواخر قرن سوم بغŒشتر ناقلان، او را از کنغŒزان سِند غŒا کابل مىدانستند[14]، نمغŒ توان به غŒک اظهار نظر قطعغŒ در باره مادر امام سجاد(ع) دست غŒافت.[15]
[1] عغŒون اخبار الرضا، جزء دوم، ص 128، ح 6، تصحغŒح و تعلغŒق سغŒد مهدغŒ حسغŒنغŒ لاجوردغŒ، چاپ 1377 هجرغŒ قمرغŒ، ناشر مغŒرزا محمد رضا مهتدغŒ، چاپ اول (برگرفته از نرم افزار جامع الاحادغŒث نور)
[2] قمغŒ، شغŒخ عباس، منتهغŒ الامال، ج 2، ص 30، چاپ هجرت
[3] اصول کافغŒ، ج 1، ص 467،انتشارات آخوندغŒ،
[4] خلاصه الاقوال فغŒ معرفه الرجال، بخش دوم، ص 241، باب 7،کلمه عمرو؛ نک: شهربانو همسر امام حسغŒن.
[5] تارغŒخ غŒعقوبى، ج 2، ص 303.
[6] تارغŒخ قم، ص 195
[7] اصول کافى، ج 2، ص 369.
[8] بحارالانوار، ج 46، ص 9
[9] عغŒون اخبار الرضا، ج 2، ص 128
[10] الارشاد، ص 492
[11] بحارالانوار، ج 46، ص 9
[12] الارشاد، ص 492
[13] زندگانى على ابن الحسغŒن(ع)، ص 12
[14] شعوبغŒه، ص 305
[15] نک: مادر امام سجاد
در باره ازدواج امام حسغŒن(ع) با دختر غŒزدگرد سوم (شهربانو) در مغŒان مورخغŒن و محدثغŒن چند قول وجود دارد:
1. شغŒخ صدوق (ره) درباره مادر حضرت امام زغŒن العابدغŒن(ع) اغŒن حدغŒث را آورده است که سهل بن قاسم نوشجانغŒ مغŒ گوغŒد: امام رضا(ع) در خراسان به من فرمود: بغŒن ما و شما خوغŒشاوندغŒ هست. گفتم: اغŒن خوغŒشاوندغŒ چغŒست؟ فرمود: هنگامغŒ که عبدالله بن عامر بن کرغŒز خراسان را فتح کرد دو دختر از دختران غŒزدگرد پادشاه اغŒران را پغŒدا کرد و آنان را نزد عثمان بن عفان فرستاد. عثمان بن عفان غŒکغŒ از آن دو را به امام حسن و غŒکغŒ را به امام حسغŒن(ع) بخشغŒد. اغŒن دو دختر پس از زاغŒمان، وفات کردند. همسر امام حسغŒن(ع) امام سجاد را به دنغŒا آورد. پس از درگذشت همسر امام حسغŒن، غŒکغŒ از کنغŒزان امام حسغŒن(ع)، امام سجاد را سرپرستغŒ کرد."[1] بر اساس اغŒن رواغŒت دختر غŒزدگرد، در زمان عثمان به مدغŒنه برده شده نه در زمان عمر بن خطاب.
شغŒخ عباس قمغŒ در باره اغŒن رواغŒت مغŒ گوغŒد: اغŒن حدغŒث مخالف آن حدغŒث هاغŒغŒ است که آوردن دختر غŒزدگرد را به زمان عمر بن خطاب نسبت مغŒ دهند و آن حدغŒث ها اشهر و اقوغŒ است.[2]
2. کلغŒنغŒ (ره) در هوغŒت مادر امام سجاد (ع) اغŒن حدغŒث را ذکر کرده است: " چون دختر غŒزدگرد را نزد عمر آوردند، دوشغŒزگان مدغŒنه براى تماشاى او سر مىکشغŒدند و چون وارد مسجد شد، مسجد از پرتوش درخشان گشت. عمر به او نگرغŒست، دختر رخسار خود را پوشغŒد و گفت: "اف بغŒروج بادا هرمز" (واى، روزگار هرمز سغŒاه شود)! عمر گفت: اغŒن دختر مرا ناسزا مىگوغŒد و بدو متوجه شد! امغŒرالمؤمنغŒن(ع) به عمر فرمود: تو اغŒن حق را ندارى که به او آسغŒبغŒ برسانغŒ، به او اختغŒار ده که خودش مردى از مسلمانان را انتخاب کند و در سهم غنغŒمتش حساب کن. عمر به او اختغŒار داد. دختر آمد و دست خود را روى سر حسغŒن(ع) گذاشت. على(ع) به او فرمود: نام تو چغŒست؟ گفت: جهان شاه. حضرت فرمود: بلکه شهربانوغŒه.
سپس به حسغŒن(ع) فرمود: اى اباعبدالله! از اغŒن دختر بهترغŒن شخص روى زمغŒن براى تو متولد مىشود و على بن حسغŒن (ع) از او متولد گشت. آن حضرت را ابن الخغŒرتغŒن (پسر دو برگزغŒده) مىگفتند؛ زغŒرا برگزغŒده خدا از عرب «هاشم» بود و از عجم «فارس»"[3].
اغŒن رواغŒت از نظر سند و متن مورد نقد تعدادغŒ از محققغŒن قرار گرفته است؛ مثلا گفته شده است: در سند آن شخصغŒ به نام "عمرو بن شمر" است که از نظر علماء علم رجال ضعغŒف بوده و قابل اعتماد نغŒست.[4]
از جهت متن نغŒز اشکالات متعددغŒ شده است مثلا:
الف. اسارت دخترى از غŒزدگرد، به شدّت محل تردغŒد است.
ب. ازدواج امام حسغŒن(ع) با چنغŒن دخترغŒ در اغŒن زمان مورد تردغŒد است؛ زغŒرا طبق رواغŒت اول اسارت اغŒن دختر در فتح خراسان غŒعنغŒ در سال 22 هجرغŒ و در زمان عثمان بوده در حالغŒ که رواغŒت دوم مغŒ گوغŒد در زمان عمر بوده که اگر اغŒن ملاک باشد، امام در سالغŒ که فتح اغŒران اتفاق افتاده ، بغŒن 10 و 11 سال داشته است؛ زغŒرا فتح اغŒران در سال دوم خلافت عمر بوده بنابراغŒن استبعاد دارد که امام در اغŒن سن زن گرفته باشد.
ج. درباره نَسَب مادر امام سجاد(ع) نغŒز منابع متقدم تارغŒخى و رواغŒى دچار اختلاف گشتهاند. برخى مانند غŒعقوبى (متوفى 284 ق)[5] ، محمد بن حسن قمغŒ[6] ، کلغŒنى (متوفى 329 ق)[7] ، محمد بن حسن صفار قمى (متوفى 290 ق) علامه مجلسغŒ[8] ، شغŒخ صدوق (متوفى 381 ق)[9] و شغŒخ مفغŒد (متوفى 413 ق)[10] او را دختر غŒزدگرد دانستهاند، هر چند در نام او اتفاق نظر ندارند.
در مقابل اغŒن قول، برخى از منابع متقدم و متأخر دغŒدگاههاى دغŒگرى مانند سغŒستانى ، سِندى ، و غŒا کابلى بودن او را متذکر شده و بسغŒارى از منابع بدون ذکر محل اسارت او، تنها با عنوان «امّ ولد» (کنغŒز صاحب فرزند) از او غŒاد کردهاند.[11] برخى نامهاى بزرگان اغŒرانى هم چون سبحان، سنجان، نوشجان و شغŒروغŒه را به عنوان پدر او ذکر کردهاند.
براى نقد و بررسى اغŒن رواغŒات نمىتوانغŒم به بحثهاى سندى اغŒن گزارشها تکغŒه کنغŒم؛ زغŒرا هغŒچغŒک از اقوال داراى سند مستحکمى نغŒست. علاوه بر آن که بغŒشتر کتابهاى تارغŒخى همانند تارغŒخ غŒعقوبى، مطالب خود را بدون ذکر اسناد نقل مىکنند.
بنابراغŒن باغŒد فقط از راه محتوا به بررسى آن ها پرداخت که در اغŒن راستا اشکالات زغŒر خود را نشان مىدهد:
1. مهمترغŒن اشکال اختلاف اغŒن گزارشها در ذکر نام او و پدرش است که منابع مختلف اسامى گوناگونى همانند شهربانو، سلاخه، غزاله براى او نقل کردهاند.
2. اختلاف اغŒن گزارشها در زمان اسارت او نغŒز غŒکى دغŒگر از اشکالات است که برخى آن را در زمان عمر، برخى دغŒگر در زمان عثمان و برخى مانند شغŒخ مفغŒد آن را در زمان خلافت حضرت على(ع) دانستهاند.[12]
3. اصولاً کتاب هاغŒى مانند تارغŒخ طبرى و الکامل ابن اثغŒر که به صورت سالشمار جنگهاى مسلمانان با اغŒرانغŒان را تعقغŒب کرده و مسغŒر فرار غŒزدگرد را به شهرهاى مختلف اغŒران نشان دادهاند، در هغŒچ موردى به ذکر اسارت فرزندان او نمى پردازند؛ با آن که اغŒن مسأله، بسغŒار مهمتر از حوادث جزئى است که به آن ها اشاره شده است.
4. برخى از نوغŒسندگان متقدم همانند مسعودى، هنگام ذکر فرزندان غŒزدگرد سوم، دخترانى با نامهاى ادرک، شاهغŒن و مردآوند براى او ذکر مىکنند که اولاً با هغŒچغŒک از نامهاغŒى که براى مادر امام سجاد(ع) گفته شده، هماهنگى ندارد و ثانغŒاً خبرى از اسارت آن ها در تمام نوشتههاى خود به مغŒان نمىآورد.[13]
به هرحال با مجموعه اغŒن قرغŒنهها و دغŒدگاههاى دغŒگرغŒ که درباره مادر آن حضرت(ع) وجود دارد و همچنغŒن با توجه به اغŒن نکته که تا قبل از اواخر قرن سوم بغŒشتر ناقلان، او را از کنغŒزان سِند غŒا کابل مىدانستند[14]، نمغŒ توان به غŒک اظهار نظر قطعغŒ در باره مادر امام سجاد(ع) دست غŒافت.[15]
[1] عغŒون اخبار الرضا، جزء دوم، ص 128، ح 6، تصحغŒح و تعلغŒق سغŒد مهدغŒ حسغŒنغŒ لاجوردغŒ، چاپ 1377 هجرغŒ قمرغŒ، ناشر مغŒرزا محمد رضا مهتدغŒ، چاپ اول (برگرفته از نرم افزار جامع الاحادغŒث نور)
[2] قمغŒ، شغŒخ عباس، منتهغŒ الامال، ج 2، ص 30، چاپ هجرت
[3] اصول کافغŒ، ج 1، ص 467،انتشارات آخوندغŒ،
[4] خلاصه الاقوال فغŒ معرفه الرجال، بخش دوم، ص 241، باب 7،کلمه عمرو؛ نک: شهربانو همسر امام حسغŒن.
[5] تارغŒخ غŒعقوبى، ج 2، ص 303.
[6] تارغŒخ قم، ص 195
[7] اصول کافى، ج 2، ص 369.
[8] بحارالانوار، ج 46، ص 9
[9] عغŒون اخبار الرضا، ج 2، ص 128
[10] الارشاد، ص 492
[11] بحارالانوار، ج 46، ص 9
[12] الارشاد، ص 492
[13] زندگانى على ابن الحسغŒن(ع)، ص 12
[14] شعوبغŒه، ص 305
[15] نک: مادر امام سجاد